Lương Khắc Ninh sinh năm 1862, tại làng An Hội, tổng Bảo Hựu, phủ Hoằng Trị, tỉnh Vĩnh Long. Từ nhỏ, được sự giáo dục của cha, ông bắt đầu theo học chữ Nho. Thời niên thiếu của ông, thực dân Pháp đã chiếm hoàn toàn Nam Kỳ, vì vậy, năm 1876, ông bắt đầu chuyển sang học chữ quốc ngữ và chữ Pháp tại trường tỉnh theo chương trình giáo dục cưỡng bức của người Pháp. Ông tốt nghiệp trung học tại trường Le Myre De Vilers (Mỹ Tho), rồi làm việc tại sở Thương Chánh Bến Tre từ năm 1880 đến năm 1883. Năm 1889, ông làm thông ngôn tại tòa án Bến Tre, từng làm thành viên Hội đồng quản hạt Bến Tre.
Năm 1900, ông bỏ lên Sài Gòn viết báo. Năm 1901, ông làm chủ bút cho tờ Nông cổ mín đàm, được xem là tờ báo kinh tế đầu tiên bằng chữ quốc ngữ tại Việt Nam. Nông cổ mín đàm là tờ báo tư nhân ra mắt vào năm 1901. Tên báo được in bằng chữ quốc ngữ, bên dưới là 4 chữ Nông cổ mín đàm bằng chữ Hán, sau cùng là một hàng chữ Pháp. Báo ra thứ Năm hàng tuần. Phạm vi phổ biến của tờ báo khá rộng, hầu khắp lục tỉnh Nam kỳ, nhưng số người mua báo không nhiều.
Lương Khắc Ninh – một trí thức xuất thân từ Nho học nhưng sớm tiếp thu tinh thần phản biện khoa học và xã hội của Tây học. Với tư cách ký giả, ngòi bút của Lương Khắc Ninh đã mô tả, phản ánh và phân tích, mổ xẻ trên báo chí những thói hư tật xấu của người Việt, cả trong tư duy lẫn trong hành xử, không chỉ riêng trong lĩnh vực thương nghiệp như: tham lợi vô cớ, ham cờ bạc để mong giàu nhanh chóng (Nông cổ mín đàm, số 8); chỉ thích dùng hàng ngoại quốc, không giữ chữ tín (Nông cổ mín đàm, số 15); lãng phí thời gian, quanh năm chỉ biết một nghề làm nông (Nông cổ mín đàm, số 51); dễ làm khó bỏ, thiếu kiên nhẫn (Nông cổ mín đàm, số 54)… Mục đích của Lương Khắc Ninh và tờ báo Nông cổ mín đàm, không phải để khinh miệt, mà để chỉ ra những lực cản đã và đang ngăn trở dân tộc mình dấn bước trên con đường canh tân nhằm làm cho dân phú cường quốc. Trên tờ báo này, Lương Khắc Ninh giữ mục chính là Thương cổ luận (bàn luận chuyện buôn bán), thường đăng ở trang 1 và 2 của tờ báo. Thông qua mục này, Lương Khắc Ninh chủ trương cổ động mạnh mẽ cho việc phát triển nghề nông và kêu gọi thành lập những công ty thương nghiệp để thoát khỏi sự bóc lột trên thương trường của người Hoa. Ông có cái nhìn khá sáng suốt về nguyên nhân nghèo khó của người Việt và của Việt Nam lúc đó. Một số học giả đánh giá lời kêu gọi của ông đến nay vẫn còn giá trị.
Có thể nói, với sự cổ xúy mạnh mẽ của tờ báo Nông cổ mín đàm, và mục Thương cổ luận, cách nhìn mới về tầng lớp thương nhân và con đường làm giàu bằng thương nghiệp có ảnh hưởng không nhỏ đến phát triển kinh tế miền Nam. Cùng với các nhà Nho cấp tiến, những nhà Tây học tiến bộ mang tư tưởng canh tân xứ sở. Lương Khắc Ninh đã đóng góp lớn trên bình diện tư tưởng để dọn đường cho sự hình thành các cơ sở kinh doanh. Nhiều tài liệu xác tín, trong những năm 1905 – 1908, có hàng chục hiệu buôn, công ty, khách sạn… của người Việt được thành lập, cạnh tranh với ngoại bang. Đặc biệt là, các cơ sở kinh tế ấy đã làm hậu thuẫn về tài chính cho các hoạt động xã hội, kêu gọi lòng ái quốc, tôn vinh tinh thần tự lực tự cường và tự tôn dân tộc. Tiến sĩ Phạm Thị Thu Hương (Viện Văn học), trong chuyên luận “Thương cổ luận” – Một chỉ dấu trên con đường duy tân đầu thế kỷ XX nhận xét khá xác đáng rằng: Vận dụng phương pháp “mưa dầm thấm lâu”, và nói theo phong cách “vừa uống trà vừa bàn chuyện nông thương”, ròng rã trong suốt hơn 100 số báo, Lương Khắc Ninh “luận” về “thương cổ” dưới mọi góc độ, mọi điểm nhìn, phân tích không mệt mỏi chỉ để khắc sâu vào trí não người đọc một điều: trong vận hội mới, một dân tộc nếu không canh tân thì sớm muộn dân tộc ấy cũng đi đến kết cục: trở thành nô lệ hoặc tệ hơn, bị tiêu diệt. Và con đường canh tân nhanh nhất để dân giàu nước mạnh chính là đại thương.
Trong nhiều số báo, ông viết liên tục các bài cổ động các nghề nông, thương, công, ủng hộ phong trào Duy Tân, Đông Du của Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh và nhiều thơ văn yêu nước với tinh thần duy tân tự cường, chấn hưng dân trí và dân khí.
Ngoài cổ xúy mạnh mẽ cho thương nhân, thương nghiệp, Lương Khắc Ninh còn được xem là một trong những người đi tiên phong trong chấn hưng và phát triển nghệ thuật cổ truyền Nam bộ. Ông từng là bầu gánh hát bội.
Trong bài “Hí nghệ cải lương”, nhà Nam bộ học Sơn Nam đã thuật lại hoạt động cổ xúy việc đặt ra tuồng mới với lời mới, trong đó Lương Khắc Ninh tự nhận lấy trách nhiệm soạn tuồng. Vào đêm 28 tháng 3 năm 1917 Lương Khắc Ninh đã đến diễn thuyết tại nhà hội khuyến học Sài Gòn. Tại đây, ông phân tích cặn kẽ cái sai lầm từ quan niệm cũ của người An Nam cho nghề hát là nghề hạ tiện, nên “người có học thức một ít thì không làm, để cho kẻ ngu dốt nó hát. Vì cái dốt ấy nó làm cho mấy chú kép làm một ông quan cũng không ngồi cho vững, bộ tịch lất khất, đọc một cái thơ phùng mang, trợn mắt, phun râu và làm nhiều chuyện dễ cho trang thức giả đến coi rất hổ. Đã vậy, chúng nó lại tưởng mình hay, mình giỏi vẽ mặt vằn vện cho nhiều là tốt, ngồi giữa rạp nói cho lâu là hay, không chịu sửa, có dạy cách lịch sự cho cũng trơ trơ”… Vì vậy, theo Lương Khắc Ninh, cần người có học, có trí thức để tham gia cải cách nghệ thuật cổ truyền. Muốn thế, trước hết phải học, phải đào tạo, và ông lãnh nhận vai trò người đặt tuồng mới “chẳng phải là dùng văn chưng, dùng tiếng cao xa, dùng điệu nói lối thường cho mấy con mẹ bán cá nghe cũng hiểu được nữa”.
Năm 1922, ông dẫn đầu một đoàn hát bội sang lưu diễn tại Pháp nhân cơ hội chợ đấu xảo tại Mar-seille. Tại đây, ông đã nhiều lần tiếp xúc và trao đổi về quan điểm, đường lối cứu nước với chí sĩ Phan Châu Trinh, ông tỏ ra rất kính trọng và khâm phục tài năng chí sĩ của họ Phan trong đường lối giành độc lập dân tộc. Cũng tại Pháp, ông từng viết một bức thư gửi vua Khải Định, bấy giờ cũng đang ở Pháp, khuyên vua nên tiếp thu và thực thi quan điểm của Phan Châu Trinh. Sau khi ở Pháp về, ông vẫn tiếp tục cộng tác với các báo ở
Sài Gòn và thương đi diễn thuyết ở các tỉnh Vĩnh Long, Trà Vinh, Mỹ Tho cổ động cho phong trào duy tân tự cường. Ông mất ngày 22 tháng 11 năm 1943, hưởng thọ 81 tuổi.
(Bái của tác giả Ngọc Ánh, đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị và Truyền thông số 6/2016)
